مروری بر وضعیت صنعت و تولید کاتالیست پالایشگاهی

مرجع پلیمر در بازار ایران: دکتر بهروز روزبهانی دکتری مهندسی شیمی از آمریکا دارد و استاد دانشگاه هوستون هم بوده، البته الان رییس تحقیقات دانشکده نفت آبادان است. رزومه کاری اش ترکیبی از تحقیقات و امور اجرایی است.او به مخترع یکی دو فرمول ساخت کاتالیست معروف است. فرمول هایی که نتوانسته برای آن حمایت مالی کسب کند، چرا؟ چون به گفته ی خودش جریاناتی در صنعت کاتالیست هستند که مجال و عرصه را بر محققین و سازندگان داخلی تنگ کرده اند.این جریان به گفته ی روزبهانی کاتالیست از خارج وارد میکند ولی به اسم ساخت داخل عرضه می‌کند.تنها کار مهمی که این جریان در این عرضه انجام می‌دهد عوض کردن برچسب های بشکه های حمل کاتالیست است. گفت و گو با روزبهانی خواننده را با پیچیدگی های صنعت کاتالیست آشنا میکند.

-آقای دکتر بحث کاتالیست ها یکی از مهمترین بحث های پالایشگاه داری و مجتمع داری پتروشیمی ها در ایران به حساب می آید و سالیان سال بود که از خارج از کشور وارد می شد، وضعیت کاتالیست ها اکنون در ایران به چه صورت است؟ میزان تقاضا چقدر است چه کاتالیست هایی اهمیت بیشتری دارند.

کاتالیست ها در ایران و به طور کلی در صنعت نفت و پتروشیمی در جهان حکم عاقد را دارند، اگر یک پسر و دختری بخواهند با یکدیگر ازدواج کنند تا آن شخص صیغه را نخواند ازدواجی صورت نمی گیرد ،ولی نقشی هم در پیوند زناشویی ندارند و فقط تسهیل کننده امر ازدواج هستند ،نقش کاتالیست ها نیز به همین صورت است و به عبارتی ساده تر مانند نمک و فلفل غذا هستند ،که به غذا طعم می دهند، در صنعت نفت ایران و خصوصا صنعت پتروشیمی و پالایشگاه بیش از 150 کاتالیست مورد استفاده قرار می گیرد و به چندین خانواده تقسیم می شوند که هر خانواده در حدود 10 نوع مختلف را شامل می شود و مصارف متعددی دارند، مثلا پلی اولوفین ها که از گاز ،پلیمر تولید می شود نیازمند یک نوع کاتالیست خاص است ، اگر به یک فرایند شکست مولکولی نیاز باشد مثلا بخواهید از یک ماده سنگین نفتی ،یک ماده سبک بسازید به کاتالیست مختص این کار نیاز است. عدد و ارقامی که کاتالیست ها در صنعت نفت ایران دارند، چندان بالا نیست و شاید مصرف یک سال در کل ایران به 500 میلیون دلار نرسد، اما استراتژیک هستند . اگر گاز وارد راکتور شود اما کاتالیست وجود نداشته باشد هرکاری هم انجام دهید این گاز تبدیل به پلیمر یا پلی اتیلن و.. نمی شود.یا مثلا اگر بنزین نامرغوب پالایشگاه وارد شود و کاتالیستی وجود نداشته باشد هر کاری کنید نمیتوانید بنزین با کیفیت تولید کنید ،اما اگر کاتالیست وجود داشته باشد،خروجی بنزین سوپر خواهیم داشت.

-اینکه اکتان بنزین های ما پایین است به دلیل کاتالیست های آن است؟

بله، هم بخاطر کاتالیست است و هم بخاطر کراکینگ

-وضعیت برجهای تقطیر کراکینگ ایران نامناسب است؟

خبر، تعداد آنها کم است ،مثلا پالایشگاه آبادان یک واحد کت دیفرمر داشتیم که بسیار قدیمی بود و 28 هزار بشکه در روز بیشتر تولید نداشت،درصورتی که پالایشگاه آبادان توانایی تولید 100 هزار بشکه بنزین در روز را دارد اما تنها 28 هزار بشکه از آن به بنزین سوپر تبدیل می شد و مابقی آن بنزین خام می شود که همان نفتا است که امکان استفاده از آن در خودرو وجود ندارد

-درواقع منظور شما از استراتژیک بودن کاتالیست ها این است که اگر بخواهیم تولیداتمان را بهبود ببخشیم باید حتما روی بخش کاتالیست  بیشتر کار کنیم

بله ،کاتالیست نبض ماجرا است ،اگر کاتالیست نداشته باشید صنعت را باید تعطیل کنید.ساختن این کاتالیست ها فوت کوزه گری است و کار هرکسی نیست و بسیار ارزشمند است،گازی اگر وارد رآکتور شود و کاتالیستی وجود نداشته باشد ،از خروجی آن گاز داغ بیرون می آید ،اما اگر در راکتور کاتالیست وجود داشته باشد، خروجی ما انواع و اقسام پلیمر خواهد بود.

-دانش فنی ما در تولید کاتالیست در چه حدی است؟

متاسفانه در ایران دانش فنی ما بسیار ضعیف است و اگر بخواهم از یک تا صد امتیاز بدهم ، امتیاز ما زیر 10 خواهد بود

-دلیل آن چیست؟

از روز اول قرار نبوده که هم نفت و گاز تولید کنیم و هم کاتالیست تولید کنیم ،اکنون تنها چهار کشور در دنیا توانایی تولید کاتالیست را دارند ،نه اینکه امکان پذیر نیست، آنها نمیخواهند یاد بدهند

-شما گفتید کسب وکار آن 500 میلیون دلار است ،در داخل کشور کسی انگیزه پیدا می کند که روی آن سرمایه گذاری کند؟

بله،برای مثال برای من به عنوان یک استاد دانشگاه 1 میلیون دلار رقم بسیار بالایی است ،اگر بتوانم بیزینسی راه اندازی کنم و یک کاتالیست بسازم و سالی یک میلیون دلار درآمد داشته باشم از هر لحاظ خود را تامین کرده ام زیرا آن کاتالیست سال بعدی یک میلیون و صدهزار دلار خواهد شد و این یک اختراع سری است و به کشورهای همسایه خود این اطلاعات را نمی دهم. در غرب هم به همین شکل است، کمپانی هایی که کاتالیست می سازند به هیچ عنوان اطلاعات آن را در اختیار کسی قرار نمی دهند.

-بله نمیتوان فرمول کسی را بدست آورد ،اما می توان R&D کرد و فرمول خاص خود را ساخت.

بله میتوان این کار را کرد،اما کار هرکسی نیست و تنها با صرف هزینه نمیتوان آن را بدست آورد

-چه کشورهایی فناوری کاتالیست ها را در اختیار دارند؟

آمریکا، آلمان ،ژاپن ، فرانسه که فناوری تمامی آنها ریشه آمریکایی دارد

– چین چطور؟

چین هم به تازگی شروع کرده است اما 90 درصد را از کمپانی های دیگر وارد می کند و بسته بندی میکند و به ما میفروشد یا خودش مصرف می کند. در یک سری از کاتالیست های ساده را تولید می کنند، اما برای کاتالیست های خاصی مانند زئولیت که متانول را به پروپیلن تبدیل میکند که پیچیده تر است.

-در حال حاضر بسیاری از شرکت ها در ایران مدعی هستند که کاتالیست تولید می کنند ،نظر شما در مورد این شرکت ها چیست ؟

تعدادی از شرکتها هستند که برخی کاتالیست های ساده را می سازند و یک سری شرکتها هستند که پایه کاتالیستها را از خارج از کشور می آورند و می فروشند که این کاتالیستها اغلب یا گاز را خوشبو می کنند یا اکسیژن نیتروژن را جدا می کنند ، مثلا در هوای آزاد80 درصد اکسیژن و 20 درصد نیتروژن در آن وجود دارد که این هوا را با فشار از غربالهای مولکولی عبور می دهند و از سمت دیگر اکسیژن خالص و درجه یک تولید می کنند که در گذشته دمای هوا را تا 190- درجه سانتی گراد کاهش میدادند تا بتوانند اکسیژن را مایع کنند و دوباره آن را گرم میکردند و برای این کار انرژی بسیار زیادی مصرف می کردند اما اکنون با پیشرفت هایی که صورت گرفته است دیگر نیازی به انجام این کارها نیست ،شرکت های داخلی این کاتالیست ها را از چین خریداری و وارد شیراز می کنند و یک سری کارها روی آن انجام می دهند و می گویند که برای خودمان است. باز این هم خوب است ،زیرا بالاخره یک کاری روی آن انجام می دهند، اما بعضی شرکت ها هستند که تنها آن را از خارج از کشور خریداری می کنند و تنها برچسب روی بشکه ها را تغییر می دهند و بنام تولید داخلی آن را عرضه می کنند ،البته کار صنعت پتروشیمی را راه می اندازند اما برای ما محققین و در واقع برای پایه علمی کشور خطرناک است ،زیرا برای محققی که سالها تلاش کرده و به یک فرمولاسیون رسیده است و در حال رساندن آن به مرحله صنعتی شدن است که در همان مرحله آخر آنها می آیند و تمام زحمات ما را به هدر می دهند،پژوهشی که صدها میلیارد برای آن هزینه شده ،بنده مدت 2 سال مدیر پژوهشی صنعت پتروشیمی بوده ام از هزینه هایی که برای این پژوهش ها می شود خبر دارم، شاید در یک فرآیند حدود 150 میلیارد تومان هزینه شده است که کاری صورت گیرد، آن هم با دلار 1500 تومان ،تا اینکه این پژوهش به زمان بهربرداری رسیده است ،اما در همان موقع یک تکنولوژی آلمانی درست در کنار ما قرار میگیرد و به ما می گویند که شما بروید کنار تا ما از محصول آلمانی استفاده کنیم ، این درست است که محصول آلمانی نسبت به ما برتری دارد

-شما با واردات کاتالیست مخالف هستید یا با اینکه این محصولات را به اسم ساخت داخل میفروشند مخالفید؟

ما باید واردات داشته باشیم و نباید بخاطر 500 میلیون دلار صنعت پتروشیمی بخوابد،اما باید صادقانه بگوییم که وارد کرده ایم و نه اینکه آن را به اسم تولید داخل عرضه کنیم، اما از طرفی دیگر بنده که محقق هستم و کاتالیست تولید کرده ام و در این زمینه مدعی هستم باید حمایت شوم. این دروغ من محقق رااز پا درمیاورد. بنده کاتالیست زئولیتی را برای اولین بار در ایران ساخته ام و تاییدیه ستاد فناوری نانو ریاست جمهوری را گرفتم که از جانب ستاد آمدند بصورت سخت گیرانه ای کاتالیست ساخته شده توسط بنده را در سه حالت مورد تست قرار دادند که یکی از تست ها در ایران نیست و امکان انجام آن وجود ندارد ،پس از انجام تست ها ،از جانب ستاد فناوری نانو با بنده تماس گرفتند و گفتند که شما برای اولین بار در ایران توانستید کاتالیستی را بسازید که عملکرد آن همانند کاتالیست های آلمانی است  ، اما در حال حاضر این کاتالیست روی دستم مانده است ،زیرا هیچ سرمایه گذاری نمی آید روی آن سرمایه گذاری کند و میگویند که این کاتالیست در داخل تولید می شود اما در واقع چنین کاتالیستی در داخل کشور تولید نمی شود.

-درواقع کسانی که کاتالیست های خارجی را به اسم داخلی میفروشند به شما ضربه می زنند؟

بله، به بنده و امثال بنده ضربه می زنند، همانند بنده نیز در رشته های دیگر و کاتالیست های دیگر وجود دارند، اما در زمینه کاتالیست زائولیت بنده مدعی هستم

-چند درصد از کاتالیست های مورد نیاز کشور به اسم تولید داخل عرضه می شود؟

عدد دقیقی در دست ندارم ،فقط 5 نوع زائولیت داریم برای مصرف در پتروشیمی ،یکی کاتالیست زائولیتی MTP است که این آینده پتروشیمی ایران است ، ما متانول زیادی را تولید میکنیم که روی دستمان مانده است و با قیمت بسیار ارزان به چین می فروشیم ،چین آن را تبدیل به پروپیلن و پلی پروپیلن و آن را به قیمت 4 برابر به ما می فروشد ،ایران چندین سالی است که بر روی صنعت تبدیل متانول به پروپیلن کار می کند که مبحث مفصل و جداگانه ای دارد که چه بلایی برای MTP بر سر بنده آوردند ،بنده را از کار اخراج کردند.

ما نزدیک به 10 میلیون تن در سال قرار است که متانول تولید کنیم،اما اکنون در حدود 2 میلیون تن است و اینها متانولهایی است که روی دست ما مانده است ،ما از گاز فرار کردیم و آمدیم متانول ساختیم ،اما متانول به درد ما نمی خورد و بسیار سمی است، تنها 30سی سی از متانول را کسی بخورد کور می شود ،قیمت آن ناچیز و در حدود 200 دلار است، اما اگر آن را با کاتالیست بنده به پلی پروپیلن تبدیل کنیم، قیمت آن 1200 دلار می شود. در واقع افق مصرف بسیار بالایی در کاتالیست بنده وجود دارد . مورد دیگر اینکه خشک کن ها هستند که نزدیک به 20 هزار تن در سال مصرف داریم که تمام آن وارداتی است که این را هم بنده توانایی تولید آن را دارم و تمام اینها زئولیتی هستند که آن را ساخته ام و گواهینامه آن را هم دریافت کرده ام، خانواده کاتالیستهای زئولیتی بسیار وسیع است که بنده تمام آن را دارم و در حدود یک سوم کاتالیست های مورد استفاده در ایران، از این نوع است .

در حدود 30 کاتالیست وارد کشور می شود که تنها برچسب آنها را تعویض می کنند و به اسم ساخت داخل فروخته می شود . پایه چندین کاتالیست هم توسط برخی شرکتها وارد می شود و تغییراتی را روی آن ایجاد می کنند و آن را می فروشند که اینها عملکرد قابل قبولی دارند

-آیا30 کاتالیستی که برچسب آنها تغییر می کند ،کاتالیست های پر اهمیتی هستند؟

بله، مثلا کت دیفرمر یکی از آنهاست، در پالایشگاه از نفت خام ،بنزینی گرفته می شود که به آن بنزین خام گفته می شود که به درد خودروهای امروزی نمی خورد ،عدد اکتان آنها در حدود 65 تا 70 است که این اکتان باید به بالای 90 افزایش پیدا کند ، یعنی 20 درجه باید افزایش اکتان داشته باشیم ،این کار نیازمند راکتوری است که به آن کت دیفرمر گفته می شود و کاتالیستی را نیاز دارد که بر پایه پلاتین است زمانی که بنزین خام به آن وارد می شود، خروجی آن بنزین سوپر خواهد شد

-آیا به راحتی امکان تقلب و برچسب زدن روی کالاهای خارجی وجود دارد؟

بله، مثلا شما به اسم و برچسب دارو وارد کنید ،سپس برچسب آنها را تغییر دهید و به اسم کاتالیست بفروشید.

-یعنی به اسم دیگری در گمرک ثبت می شوند؟

بله، شاید هم اصلا از گمرک وارد نمی شوند ،زیرا بستگی به مقادیر وردودی دارد

-شما از کجا متوجه می شوید که آنها وارد می کنند؟ شاید آنها واقعا تولید می کنند

ما کارمان این است و بنده چندین شرکت را بازدید کرده ام

-یعنی خط تولید نداشتند؟

خیر نداشتند ،مثلا در یک رستورانی 30 نوع غذا وجود دارد، این 30 نوع غذا با یک کاسه و یک بشقاب آماده نمی شود.

-پالایشگاه ها و پتروشیمی هایی که مشتری آنها هستند ،چرا روی این موضوع واکنشی از خود نشان نمی دهند؟

برایشان اهمیتی ندارد، به عنوان مثال شما به پمپ بنزین می روید و بنزین میزنید که باکتان خالی نباشد، دیگر کاری ندارید که آن بنزین از کجا آمده است، برای پتروشیمی ها مفید است و صنعت پتروشیمی کشور نمی خوابد . اما نباید آنها را به عنوان صنعت  داخلی عرضه کنند. ما انقلاب کردیم که وابستگی به خارج نداشته باشیم و استقلال علمی و صنعتی پیدا کنیم.

در واقع نظر شما ما در داخل کشور با یک مافیا در زمینه کاتالیست ها مواجهیم؟

نمیدانم اسم آن را چه باید گذاشت، اگر می‌خواهیم که مانند زمان شاه فقط کارمان راه بیفتد ،بله کار خوبی است و میرویم کاتالیست وارد می کنیم گواهینامه ها را خریداری میکنیم، که البته بد هم نیست، حداقل بنده به عنوان یک محقق تلکیف خودم را میدانم، آزمایشگاه خودم را تعطیل می‌کنم و به کارهای دیگر می پردازم و بجای آنکه عمر و پول خودم را در مسیر پتروشیمی ها و کاتالیست ها صرف کنم، می روم و  مثلا در بخش مسکن و خودرو سرمایه گذاری میکنم. نه اینکه بیایم و این همه هزینه کنم اما در نهایت نابود شوم

-کسانی که واردکننده هستند از چه کشورهایی وارد می کنند؟

این روزها پول حرف اول را می زند، اگر بخواهیم از آمریکا هم می توانیم وارد کنیم .

-منظور بنده این است که کشور صادر کننده نیز در تغییر برچسب و صادرکردن این محصول با نامی دیگر نیز همکاری دارد ،معمولا کشورهای مطرح این گونه کارها را انجام نمی دهند

خیر اینگونه هم نیست، امروزه همه کاسب شده اند ،الان شما به آمریکا بروید و با یک شرکت خصوصی قرارداد ببندید، برای آنها فقط این موضوع اهمیت دارد که محصولشان به کجا صادر می شود کارایی آن چیست و تنها روی این موضوعات حساس هستند ، مثلا شما در چین دفتری را احداث کنید، محصولات مورد نیازتان را به آنجا ارسال کنید و از آنجا با تغییر نام به ایران میفرستید

-از مسولین پتروشیمی ها نمی توان ایراد گرفت، آنها کاتالیست های مورد نیازشان را باید تامین کنند، اما مسولین بالادستی آنها باید هم به فکر تامین کالای آنها باشند و هم به فکر محققینی همانند شما، در خصوص بازدیدی که شما داشتید آیا گزارشی هم در این خصوص به مقامات بالادستی ارایه کردید که این شرکتها کالاهای وارداتی را به اسم محصول داخلی عرضه می کنند؟

بله،بنده به همراه 2 متخصص کاتالیست دیگر، با 13 دلیل این موضوع را اثبات کردیم که امکان ندارد این شرکتها توانایی تولید کاتالیست ها را داشته باشند ، اما سه ماه بعد شغل بنده را ازم گرفتند و شش ماه بعد شغل دوم بنده را هم گرفتند و شش ماه بعد هم بنده را از پژوهش و فناوری پتروشیمی اخراج کردند که در آنجا بنده مدیر پژوهش بودم. یک سال و سه ماه بعد هم تمام مزایای بنده قطع شد که با یک نامه توهین آمیز من را برگرداندند به دانشگاه که خوشبختانه مدیر شخص عاقلی بود که نامه را عوض کرد و نگذاشت که با آن نامه بد بنده کنار گذاشته شوم.

-چه حجمی از آن 500 میلیون دلار به این شکل است؟

دقیق نمیدانم، ولی شاید در حدود یک پنجم

-درواقع ما با یک تقلب مواجه هستیم؟

دو جانبه است، باید منصفانه برخورد کنیم، از یک جهت خوب است و از یک جهت خیر، از یک جهت برای پتروشیمی خوب است و کار آنها راه می افتد ،از یک جهت هم برای محققین و پژوهشگران کشور و آینده پتروشیمی مانند یک سم است ،بهتر است که صادقانه بگوییم که این محصول وارداتی است که البته این موضوع برایشان خطر دارد، زیرا کسی که وارد می کند دیگر نمیتواند جلوی سایر واردات را بگیرد ،هنگامی که بگویید تولید داخل است، دیگران نمیتوانند وارد کنند و واردات آن در انحصار شما قرار می گیرد و با این کار رقبا را کنار میزنند و از طرفی دیگر هم محققین را از کار به کنار میکنند. مثلا هنگامی که بنده نزد وزیر نفت بروم و بگویم که برای ساخت کاتالیست ها بودجه ای تخصیص کنند، میگوند که نیازی نیست چرا که این محصول در داخل تولید می شود و پیشنهاد ما برگردانده می شود که حق دارند .به عنوان مثال یک شرکتی یک کاتالیست را وارد می کند و به عنوان تولید داخلی آن را عرضه می کند، در چنین شرایطی کسی روی طرح بنده برای تولید این کاتالیست سرمایه گذاری نخواهد کرد.

به نظر بنده مقصر اصلی این شرکتهای وارد کننده نیستند، بلکه مقصر اصلی در رده های بالاتر است، شخصی معاون پژوهشی وزیر نفت شده است که حتی یک روز هم در داخل پژوهشگاه و آزمایشگاه حضور نداشته و هیچ شناختی نسبت به تحقیقات ندارد و محقق نیست، یک شخص سیاسی است که در آنجا نشسته و این کار را مدیریت می کند و نمی داند که مشکل در کجای کار است ،شخصی باید در آن جایگاه قرار بگیرد که خود آن شخص این راه را رفته باشد و یک صنعتی را ملی کرده باشد یا مثلا یک کاتالیستی را ساخته باشد و به قول معروف اینکاره باشد. در این شرایط می توان با آنها معامله کرد، مثلا بگویند اشکالی ندارد که فلان شرکت کاتالیست را وارد می کند، اما این شرکت باید محققی را جذب کند یا به محقق سرمایه بدهد تا این کاتالیست را کم کم بسازد و پس از مدتی محصول ساخته شده را جایگزین محصول وارداتی کنند، این کار نیاز به یک برخورد کارشناسانه دارد ،اگر ما ناگهان این صنایع را ببندیم هم اصلا کار مناسبی نیست، و اینکه آنها را هم به حال خودشان رها کنیم نیز چندان خوشایند نیست.

شخصی باید در این کار قرارگیرد که هدفش هدف ملی است، هدفش باید اقتصادی و تحقیقاتی باشد و به انقلاب اعتقاد داشته باشد، هنگامی که انقلاب می کنید جانتان را هم برای این کار میدهید ،این هم یک نوع دفاع از مرزهای علمی کشور است.