به گزارش مرجع پلیمر در بازار ایران به نقل از بورس کالای ایران، توسعه بازارهای مالی و رشد اقتصادی کشورها بطور چشمگیری به یکدیگر گره خورده است؛ در دنیا امروزی این نتیجه حاصل شده که رونق بخش تولید و اقتصاد کشورها در گرو ابزارهای کارآمدی است که توسط بورس های کالایی فراهم می شود.
علاوه برآن بورس های کالایی از طریق مکانیزم های عرضه و تقاضا اقدام به شفاف سازی قیمت محصولات نیز می کنند. از این رو لزوم آشنایی عموم فعالان اقتصادی بخصوص تولیدکنندگان و عرضه کنندگان با این بازار، در رونق اقتصادی و معاملات بازارهای کالایی بسیار تاثیرگذار است.
در این راستا ماهنامه ترقی اقتصادی و به منظور آشنایی بیشتر فعالان اقتصادی با عملکرد و فعالیت های بورس کالای ایران با دکتر حامد سلطانی نژاد، مدیرعامل بورس کالای ایران به گفتگو نشسته است؛
بازار مشتقه ارزی توسط کدام نهاد راه اندازی و عملیاتی خواهد شد؟
موضوع راه اندازی بازار مشتقه ارزی سابقه طولانی دارد برای مثال در سال های قبل سابقه معاملات گواهی سپرده ارزی را در بازار مالی تجربه کردیم که به نوعی بازار نقدی ارز محسوب می شد. در این معاملات ارز تبدیل به گواهی های سپرده ارزی شده و در بورس به فروش می رسید البته در آن زمان بورس کالا هنوز موجودیت پیدا نکرده بود.
در سال ۹۱ موضوع معاملات گواهی سپرده ارزی مجددا مطرح شد که دلیل مطرح شدن آن، انحصاری شدن عرضه ارز در زمان تحریم ها باوجود نامحدود بودن تقاضا بود.
مسئولان وقت برای مقابله با این بازار انحصاری تصمیم بر ایجاد بازاری مبتنی بر عرضه و تقاضا گرفتند اما این موضوع که راه اندازی آن در کدام بورس باشد مطرح نشد بلکه تنها این مساله مورد توجه بود که این بازار باید سازوکار تسویه متفاوتی نسبت به سایر فرآیندهای رایج داشته باشد.
باوجود تدوین سازوکارها بازار مشتقه ارزی در آن سال نیز راه اندازی نشد.
به دنبال مسائل مربوط به برجام و رفع تحریم ها، پیش بینی هایی توسط دولت و مجلس صورت گرفت تا ریسک سرمایه گذاران خارجی از حیث تلاطمات ارز داخلی درمقابل ارزهای خارجی پوشش داده شود چراکه تغییرات نرخ ارز، بازده سرمایه گذاران را بطور خاص تحت تاثیر قرار می دهد.
باید توجه کرد که جذب سرمایه گذاران خارجی از طریق بازار سرمایه چه بصورت سرمایه گذاری پورتفوی خارجی (FPI) و چه در قالب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) در طرح ها و پروژه ها نیازمند پوشش تلاطمات ارزی سرمایه گذار خارجی است.
در این بین برخی اعتقاد دارند که نباید شاهد راه اندازی بازار مشتقه ارزی بود چون نرخ ارز و ارزش پول ما همواره درمقابل ارزهای خارجی در حال کم شدن بوده است. نمودار نوسانات نرخ ریال درمقابل دلار و سایر ارزها نشان می دهد هرچند که روند کلی، روندی افزایشی بوده اما در دوره های کوتاه مدت افت ارزش ارزهای خارجی نظیر دلار نیز اتفاق افتاده است.
با تصمیم گیری مجلس و دولت در ماده ۲۰ از قانون خروج از رکود بازاری برای پوشش نوسانات ارزی دیده شد. ۴ ارگان شامل وزارت اقتصاد، سازمان بورس، بانک مرکزی و بیمه موظف به رسیدگی این موضوع شده و زمانی نیز برای ارائه طرح اجرایی در نظر گرفته شد که البته از آن مهلت، زمان زیادی می گذرد.
بورس کالای ایران نیز به دستور سازمان بورس و اوراق بهادار بر روی این طرح متمرکز شد و طرح راه اندازی بازار مشتقه ارزی را در شورای عالی بورس ارائه نمود.
در جلسات مختلف شورای عالی بورس که وزیر امور اقتصاد و دارایی نیز در راس آن بود، با حضور همکاران بانک مرکزی، بحث راه اندازی بازار مشتقه ارزی به چالش گذاشته شد.
در شورای بورس جمع بندی اینگونه بود که مجموعه بازار سرمایه با مسئولان بانک مرکزی بایستی مدلی را برمبنای جدول زمانی مشخص برای راه اندازی بازار مشتقه ارزی طراحی کنند.
بانک مرکزی برخی پیش نیازها همچون تک نرخی شدن و رفع تحریم ها را برای راه اندازی بازار مشتقه اعلام کرد. در این میان بورس کالای ایران با استدلالاتی معتقد بود که حتی با وجود تحریم ها نیز قابلیت راه اندازی بازار مشتقه ارزی از طریق سامان دهی بازار غیر رسمی ارز و به عبارت دیگر راه اندازی بازار معاملات در قالب قرارداد فیوچرز وجود دارد.
هرچند که در بازار معاملات فردایی که نوعی بازار مشتقه از نوع غیر استاندارد است، نهاد ناظر برای مدیریت فرآیند معاملات حضور ندارد و معاملات بصورت سنتی صورت می گیرد و سیستم یک سیستم نظارت پذیر نیست و در آینده نیز بازار قابل کنترلی نخواهد بود. بنابراین برای سازماندهی بازار فعلی نیز نیازمند بازار منسجمی برای مشتقات ارزی هستیم.
اینکه راه اندازی بازار مشتقه ارزی از طریق کدام نهاد باشد را می توان اینگونه پاسخ گفت که همواره بین بورس ها در ابزارهای مختلف مالی رقابت وجود داشته درحالی که در فعالیت آنها نیز مرزبندی دیده شده است و باید تناسبی بین این مرزبندی و رقابت ایجاد شود. بارزترین رقابت بورس ها در ایران رقابت بورس کالای ایران و بورس انرژی است. همچنین در حوزه اوراق بهادار نیز این رقابت در بین فرابورس و بورس در بسیاری از حوزه ها وجود دارد. با این تفاسیر از دو دیدگاه راه اندازی بازار مشتقه ارزی از سوی بورس کالای ایران منطقی تر است.
اول آنکه در سال ۸۷ موضوع بازار مشتقات ارزی در مصوبات کمیته فقهی سازمان بورس آورده شد؛ در مصوبه این کمیته آمده است ارز نوعی کالا است و مبادلات مشتقات ارز اشکالی ندارد.
اگر به موضوع از دیدگاهی دیگر بنگریم، با توجه به کارهای زیادی که در دنیا در حوزه ارز و بازار مشتقه ارزی صورت گرفته می توان دید که خواستگاه مشتقات بطور کلی چه بر روی ارز و چه سایر کالاها، بورس های کالایی بودند.
برای مثال بورس کالای شیکاگو (CME) پیشتاز حوزه مشتقات که اکنون به شکل هلدینگ بورس کالایی درآمده و بورس های کالایی دنیا نظیر بورس کالای نیویورک یا حتی بخشی از بورس برزیل را مدیریت می کند نمونه ای بارز در حوزه مشتقات است و بزرگترین بازار مشتقات ارزی به لحاظ حجم، محسوب می شود.
بخش عمده عرضه ارز توسط بانک مرکزی صورت می گیرد و حتی با راه اندازی بازار مشتقه ارزی، این بانک مرکزی است که تعیین کننده قیمت نهایی متناسب با شرایط اقتصادی خواهد بود. راهکاری که می توان ارائه کرد تا ارز به طریقی غیر از عرضه بانک مرکزی، وارد این بازار کرد چیست؟
سوالی که می توان از مسئولان اقتصادی پرسید این است که تعیین نرخ ارز آزاد در بازار اکنون از کجا است؟ آیا نرخ ارز آزاد را بازار تعیین می کند؟ یا باید اقتصادی باشیم که دولت در حوزه ارز در آن تصمیم گیر نهایی است یا اقتصادی شویم که در آن مکانیزم بازار تعیین کننده قیمت ها است.
درست است که بخش اعظم ارز در دست دولت است پس دولت می تواند یکی از بازیگران اصلی بازار ارز باشد اما وقتی بازاری مبتنی بر عرضه و تقاضا شکل گرفت، حرکت های دولت نیز حرکت هایی قابل پیش بینی شده و بانک مرکزی هم موظف به نقش آفرینی برمبنای مکانیزم بازار خواهد بود.
براساس گزارش منتشر شده از سوی بانک تسویه بین المللی (BIS) دخالت کشورهای توسعه یافته در حوزه ارز از جنس قیمت یا عرضه و تقاضا نیست و تنها در سیاست گذاری ورود پیدا می کنند درحالی که در کشورهای توسعه نیافته یا درحال توسعه دخالت دولت ها را در حوزه ارز می توان دید.
اگر می خواهیم به بازارهای جهانی متصل شویم باید اقتصاد مبتنی بر بازار را تمرین کنیم چراکه مفهوم سرمایه گذاری به معنای احترام به مکانیزم بازار و حمایت از آن است.
در کشورهایی نظیر برزیل و آرژانتین که سطح مناسبی از توسعه یافتگی را نیز کسب کرده و بخش عمده درآمدها هم در دست دولت است، باوجود ورود بانک مرکزی در بازار مشتقه ارزی و مکانیزم های بازاری، هرگونه اقدامی در حوزه ارز از سوی دولت ها از طریق بازار و برمبنای مکانیزم بازار صورت می گیرد.
در بازار فعلی ارز ما نیز به نوعی بانک مرکزی با احترام به مکانیزم های بازاری ورود پیدا کرده است هرچند که با بازار منسجم و نظارت پذیری روبرو نیستیم.
سیر تکاملی بورس های کالایی در دوران مختلف و حرکت به سمت ابزارهای مالی مشتقه چگونه بوده است؟
در سیر تکاملی بورس های کالایی، سه دوره وجود دارد. در ابتدا، بازارهای نقدی و فیزیکال شکل گرفت و سپس تعریف مدل های مختلف انجام مبادلات مطرح شد.
نسل دوم بورس ها زمانی شکل گرفت که بازار به این نتیجه رسید، شکل نقدی همواره کارساز نبوده و باید به سراغ معاملات فوروارد و سلف موازی رفت بنابراین در نسل دوم شاهد اوراق بهادار محور شدن بورس ها بودیم.
همچنین در نسل دوم، برای جذب سرمایه های خرد نیز مکانیزم تبدیل به اوراق بهادار سازی در قالب گواهی سپرده مطرح شد. سپس چون کیفیت کالا در اثر جابجایی کاهش می یافت تصمیم بر آن شد تا کالا در انبارهای تحت نظارت بورس ها قرار گرفته و اوراق آن در قالب گواهی سپرده کالایی مورد معامله قرار گیرد.
در نهایت در نسل سوم، بورس های کالایی به سمت استانداردسازی و مدت دار کردن ابزارها و گواهی ها در بازارهای مالی حرکت کردند.
برای مثال چین که نماد اقتصاد کمونیستی است بهترین بازار مشتقه را دارد و سیاست گذاران چینی اعلام کرده اند مبادلات کالایی باید در بستر بورس ها و با استفاده از ابزارهای رایج نظیر ابزارهای مشتقه انجام شود. ابزارهای مشتقه که در نسل سوم بورس های کالایی ورود پیدا کرده اند همچون اهرمی سبب گردش نقدینگی و چرخش اقتصاد می شوند.
در این بین چیزی که در کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته دیده نمی شود، ابزارهای مناسب برای گردش نقدینگی است که سبب می شود سرمایه زیادی در بخش های کالایی راکد باقی بماند.
باید نگاه جامعه را نیز تغییر داد تا بدانند می توانند اوراق کالایی را بجای داشتن دارایی های راکد با همان ارزش و قدرت نقد شوندگی داشت؛ زمانی که آسیب هایی همچون نوسانات شدید نرخ ارز، نرخ تورم و اطمینان به ساختارهای سیاسی و اقتصادی وجود نداشته باشد شکل گیری اتفاقات در بازارهای مشتقه کمی سخت می شود. این اطمینان بخشی کمی سخت است.
راهکار بورس کالا در ایجاد اعتماد و تغییر نگاه جامعه به ابزارهای مالی ارائه شده چه بوده است؟
راهکار این مساله اعمال مدیریت های قانونی برای پابرجا ماندن بازار فیزیکال فعلی (مبادلات نقدی) و به پشتوانه آن شکل گیری بازار برمبنای اوراق و گواهی ها است.
زمانی می توان به این مرحله رسید که بورس کالایی تعیین کننده مرجع قیمتی باشد و این موضوع مشروط به این است که کالا یا اوراق مبتنی بر کالا روزانه مورد معامله قرار گیردو بازار اوراق بهادار مبتنی بر کالا شکل بگیرد.
از طرف دیگر در بسیاری از محصولات عرضه کنندگان محدود هستند و امکان شکل گیری بازار به معنای واقعی وجود ندارد از این رو می توان این محصول را در قالب اوراق بهادار مثل سلف و سلف موازی در اختیار دیگران قرار داد تا بازار شکل بگیرد.
سیاست گذاری بورس کالا برای توسعه معاملات اوراق مبتنی بر کالا این است که از ابزارهای ساده و قابل فهم شروع کند. البته بر روی برخی کالاها مثل سکه می توان ابزارهای پیشرفته مشتقه را نیز راه اندازی کرد چون سکه طلا ویژگی های عرضه در قالب ابزارهای مشتقه را دارد. سکه علاوه بر اینکه کالایی استاندارد است، بازیگران متعددی دارد و همچنین قیمت آن توسط افراد زیادی دنبال می شود.
بر روی سکه طلا علاوه بر بازار مشتقه، بازارهای نقدی بصورت گواهی سپرده طلا البته بطور آزمایشی راه اندازی شده است.
بورس کالای ایران تا چه میزان توانسته در عرصه منطقه ای و بین المللی در کشف قیمت محصولات حوزه پتروشیمی، زیره، زعفران و قیر که منحصرا در ایران تولید می شود باشد؟
در دنیا فرایندها بگونه ای پیش رفته که در زمان فروش کالا روش های تامین مالی آنها نیز باید مورد توجه قرار گیرد چراکه بازار، خدمات مالی و بخش واقعی اقتصاد با یکدیگر آمیخته شده اند، از این حیث اکنون فروش محصول بدون خدمات مالی کار راحتی نیست. اعتبار اسنادی (LC) نوع ساده و ابتدایی خدمات مالی است و کار کردن مداوم با LC ها سبب پر شدن حوزه اعتباری می شود.
بنابراین نقش بورس در اینجا، شکل دهی بازار بدهی، بازار مالی فروش کالایی و فروش نسیه از طریق صندوق های کالایی است. بورس ها قادرند چنین زیرساختی را فراهم کنند تا خدمات مالی با بخش واقعی اقتصاد گره بخورد و جایگزین روش های سنتی شود.
باید در نظر گرفت که راه اندازی و تقویت ابزارهای مالی سبب هدایت دلالان و واسطه گرانی می شود که برای بخش واقعی اقتصاد مضر هستند اما برای بخش مالی سودمندند.
چه ابزارهای مالی را برای ورود سرمایه گذاری خارجی به بورس کالا در پسابرجام در نظر گرفته اید؟
در ساختار فعلی می توانیم در فروش کالا و محصولات ایرانی در رینگ صادراتی کمک کننده باشیم تا از این پس فرایند احراز هویت از طریق بورس انجام گرفته و همچنین در فرآیند تسویه، قیمت گذاری و جابجایی پول بر مبنای دلار صورت گیرد که البته این موضوع منوط به برقراری ارتباط بانک های داخلی با بانک های بین المللی است. در این زمینه پیش بینی می شود با برقراری ارتباط بانکی بتوانیم حوزه تسویه پایاپای رینگ صادراتی را بهبود ببخشیم.
در حوزه معاملات اعتباری در رینگ صادراتی نیز به نظر می رسد بتوانیم صندوق های سرمایه گذاری ارزی را داشته باشیم تا عملیات فورفیتینگ و تنزیل LC ها را انجام دهند و بدین طریق شاهد تسریع امر صادرات باشیم.
برای بین المللی کردن بورس کالای ایران چه اقداماتی شده است؟
برای بین المللی شدن باید از ابزارهای استاندارد بین المللی استفاده شود. بین المللی شدن بورس کالا منوط به دو موضوع است یکی بحث زیرساخت تسویه و مبادله با ارزهای خارجی که نیازمند بازار مشتقه ارزی است و دیگری استفاده از ابزارهای مالی استاندارد مثل گواهی های سپرده کالایی آنهم با استفاده از مکانیزم انبارهایی که در اقصی نقاط دنیا می توان داشت.
بورس کالای ایران در نظر دارد انبارهایی را در مناطق آزاد کشورهای مختلف دنیا برای پذیرش کالاها با استاندارد مشخص راه اندازی کند که در این صورت هزینه های حمل نیز می تواند در قالب تیکت هایی مورد دادوستد قرار گیرد. این انبارها دارای ویژگی هایی است، اول آنکه مخصوص کالاهای پذیرش شده باشد، دوم اینکه در مناطق آزاد باشد و سوم اینکه زیرساخت های مبادلات کالا در آن فراهم شده باشد.
شاید تا رسیدن به این مرحله راه زیادی داشته باشیم اما تحقق این هدف غیر ممکن نیست.
برنامه های بورس کالای ایران برای سال ۹۵ چیست؟
در نظر داریم بر روی چند محصول در سال آینده فیوچرز را عملیاتی می کنیم. یکی ذرت است که روی این محصول معامله نقدی برپایه گواهی سپرده را تجربه کردیم.
دیگری راه اندازی فیوچرز بر روی محصولات پتروشیمی و فرآورده های نفتی است که روی قیر مطالعات صورت گرفته و اگر بر روی این محصول نشد به سراغ محصول دیگر پتروشیمی نظیر پی وی سی ها که پر مصرف هستند خواهیم رفت.
در حوزه تامین مالی و انتشار سلف ها هم سلف های ترکیبی بلند مدت و کوتاه مدت را در نظر داریم منتشر کنیم.
اوراق سلف اکنون یک ساله است اگر بسته بندی های سلف موازی را درقالب ترکیبی از سلف کوتاه مدت و بلند مدت از همان نوع محصول داشته باشیم که نوع کوتاه مدت آن نقش کوپن را در تامین مالی مبتنی بر سلف ایفا نماید البته اجرایی شدن آن نیازمند سیاست گذاری های قانونی و معرفی به فعالان بازار است.؛ سلف موازی ابزاری برای تامین مالی است که به پشتوانه عرضه کالا در بورس کالا انجام می گیرد. همان طور که عنوان شد از برنامه های ابزارسازی ماست و در حوزه بین الملل نیز رینگ صادراتی با ارزهای خارجی راه اندازی کنیم .
در حوزه گواهی سپرده در حوزه کشاورزی و فلزات، گواهی های بیشتری را خواهیم داشت تا ساختار مالی و حرکت به نسل دوم و اوراق بهادار سازی بورس کالا شکل بگیرد.
همچنین قرار است انبارداری بر روی انبارهای شرکت هایی که در بورس کالا عرضه می کنند پیاده شود و کالا در قالب گواهی سپرده و بصورت استاندارد عرضه شود.
گواهی سپرده کالایی از جهت مالیاتی و ثبت های حسابداری هنوز جا نیفتاده است و در حال رایزنی با سازمان مالیاتی و نهادهایی که استانداراهای حسابداری را وضع می کنند هستیم.
